عربستان شبه جزیره بزرگی است که در جنوب غربی آسیا قرار دارد. شبه جزیره عربستان را از سه جهت آب احاطه کرده؛ اما عرب، از باب تشبیه، بر آن نام جزیره، اطلاق می­کنند.بنابراین جزیرة العرب سرزمین خشکی است که از سه سوی در حصار آب قرار گرفته است.
از غرب؛ دریای سرخ که حد فاصل جزیرة العرب و قاره آفریقاست.
از جنوب؛ اقیانوس هند و آب های آزاد.
از شرق؛ دریای عمان و خلیج فارس که جزیرةالعرب را از ایران جدا می سازد.
از شمال با کویت و عراق و شامات (اردن و سوریه) پیوند زمینی دارد.
چنان چه مشاهده می کنید سرزمین عربستان از سه جانب به دریا پیوسته و این سه جانب را پنج دریا از جمله: خلیج فارس، دریای عمان، دریای عرب، خلیج عدن و دریای سرخ، فراگرفته است.
 
تقسیمات شبه جزیره عربستان
  جغرافی­دانان از گذشته­های دور، تقسیماتی را برای بلاد عرب قائل شده­اند، از جمله گفته شده که این سرزمین از سه ناحیه تشکیل شده:
ا-بلادالعربالصخریه: که شمال جزیرة­العرب و جنوب غربی بادیة­الشام، بعلاوه صحرای سینا را شامل می­شده است.
2-بلادالعربالصحراویه: که بیشتر بلاد عرب از حدود سوریه و عراق تا اقیانوس هند را در برداشت.
3-بلادالعرب السعید: که یمن و حجاز و عمان را شامل می­شد.
اما غالب عرب، این شبه جزیره را به پنج قسم، تقسیم کرده است: تهامه، حجاز، نجد، عروض و یمن.پس:
الف- تهامه
تهامه منطقه ساحلی باریک مشرف بر بحر قلزم یا همان دریای سرخ است که از یمن شروع شده، تا شمال عقبه امتداد می­یابد؛ منطقه یمن در جنوب آن و حجاز در شمال آن واقع است;  عرض آن در بعضی نقاط، تا پنجاه میل می­رسد و به جهت گرمای زیاد و روانی شن­هایش، بدین نام، خوانده شده است. اعراب در گذشته، بواسطه پستی زمین، به  آن «غور» نیز می­گفته­اند. در این شنزار داغ، سر حدات و بنادری نیز به وجود آمده که بندر«حدیده» در یمن و نیز بنادر «جده» و «ینبع» در حجاز، از جمله آنهاست. در حد شمالی تهامه، بخش کوچکی به نام «وجه»، وجود دارد که گمان می­رود، همان شهر حجر یا مداین صالح(ع)، باشد. در شرق تهامه، سلسله جبال«سرات» واقع است که از شمال به جنوب امتداد دارد؛ این کوه از بلندی­های نجد و از وسط منطقه حجاز می­گذرد، در این قسمت دره­ها و مناطق آتشفشانی بسیاری وجود دارند و نیز اراضی ریگزاری در دامنه آتشفشانها وجود دارند که به «حره»، موسومند.
ب- حجاز
 منطقه حجاز، از شرق تهامه و شمال یمن شروع شده و تا فلسطین کشیده می­شود و چون بین نجد و تهامه، فاصله انداخته، به آن حجاز می­گفته­اند حجاز از سمت شرق تا پشته­های نجد، ادامه می­یابد؛ در شمال حجاز، «وادی القری» قرار دارد که حد حجاز است با «علا» که در قدیم به آن «دادان» می­گفتند. این منطقه دارای سرزمین­های کوهستانی و صخره­ای با صحراهای گرم و سوزان است و از شهرهای مهم آن مکه و مدینه و طائف است. این منطقه در تاریخ بیشتر از مناطق دیگر مورد عنایت بوده و این به خاطر وجود کعبه معظمه در این منطقه است.
ج- نجد
نجد، منطقه وسیعی از شبه جزیره عربستان، را شامل می­شود. این ناحیه از جنوب به یمن و از شرق به بحرین و از شمال به بادیه عراق و بادیه شام و بادیه جزیره محدود می­شود. نجد به جهت بلندای ارتفاعش، به این نام، موسوم شده است و ارتفاع آن، از غرب به شرق (تا سرزمن عروض) کاسته می­شود؛ عرب قسمت بلند نجد را که مجاور حجاز است، «عالیه» و قسمت پشت آن را که به عراق می­رسد، «سافله» می­نامد.
   شرق نجد را که با یمامه مجاور است، «وشوم» و شمال آن را که به دو کوه اجا و سلمی، در سرزمین طی می­رسد، «قصیم» نامیده­اند. قصیم، شنزاری است که در آن «غضا» که نوعی چوب گز است، می­روید. از این رو، مردم نجد را «اهل الغضا» نامیده­اند. در شمال نجد، نفود قرار دارد که مساحت عظیمی را در بر گرفته است، این بیابان از «وادی تیماء» شروع شده و تا سیصد میل به سمت شرق ادامه می­یابد و از پشته­های شن قرمز انباشته است. نفود در نزدیکی عراق، به سمت جنوب می­پیچد و نجد و بحرین را از هم جدا می­سازد. این فاصله را «دهناء» یا «رملة العالج» نامیده­اند که در زمان جاهلیت و اسلام مسکن تمیم و ضبه بود. کویر ربع­الخالی نیز با وسعتی بالغ بر پنجاه هزار میل مربع، یمامه و نجد را از عمان و مهره و شحره و حضرموت جدا می­کندو صحرای احقاف، نیز جزء همین بیابان است که در حد فاصل بین یمن تا نجد و حجاز، کشیده شده است.
 
د-عروض
  عروض در شرق و شمال شرق شبه جزیره عربستان واقع است و شامل بلاد یمامه و بحرین و نواحی اطراف آن است. بحرین در گذشته از بصره تا عمان ادامه داشته و شامل کویت و احساء و جزائر بحرین و قطر فعلی نیز می­شده است. این سرزمین موطن قبیله عبد­القیس، در زمان جاهلی بود. در این منطقه بخصوص احساء، آب فراوان بوده و از شهرهای قدیمی­اش، هجر و قطیف است.
 
ر- یمن
جنوب عربستان  به جهت خیر و برکتش، «یمن» نام گرفته است. این سرزمین از سرسبزترین و با برکت­ترین مناطق شبه جزیره عربستان، به شمار آمده و از گذشته اقتصادی و اجتماعی بسیار درخشانی، برخوردار بوده است. در گذشته، یمن کل جنوب عربستان را در بر داشته و شامل  عمان، حضرموت، مهره، شحر، عدن و صنعا و دیگر بخش­های یمن می­شده است. حدود آن از سرین آغاز شده تا یَلَملَم، سپس از آنجا تا پشت طائف امتداد یافته، به نجد یمن و از آنجا به خلیج فارس در شرق عربستان می­رسید.
 
جلوه­های طبیعی
بیابان­ها
  در شبه جزیره عربستان صحراهای وسیعی وجود دارد، این صحراها بیش از یک سوم شبه جزیره را، به خود اختصاص داده­اند. صحراهایی غیر قابل سکونت و بدون آب و علف که تنها بعضی از اوقات، در آن باران می­بارد. هوا در آن بسیار گرم، جز در کناره بعضی از سواحل، خشک است. صحرا­های نفود و ربع­الخالی، بزرگترین صحراهای شبه جزیره را تشکیل می­دهند.
 
صحرای نفود
   این صحرا در شمال شرقی نجد، واقع شده و مساحتی بالغ بر صد هزار کیلومتر مربع را شامل می­شود. نفود، پوشیده از ریگ­های سرخ و سفید است که با وزش باد، دائماً از مکانی به مکان دیگر، روانند و تپه­های بزرگی از آن را بوجود آورده­اند. این صحرا از شمال به «وادی سرحان» و از غرب به قسمت جنوبی واحه تیماء و از جنوب به کوه­های أجأ و سلمی و از شرق به جنوب شهر «حائل» محدود می­شود؛ بارش در این منطقه کم است. در بهار، این منطقه، به بهشتی از گلهای شقایق و دیگر گلها، تبدیل می­شود؛ اما این بهشت چند روزه، دیری نمی­پاید که از شدت گرما و نبود رطوبت، از بین می­رود.
 
ربع الخالی
   این صحرا که بواسطه خالی بودنش از سکنه، به این نام معروف شده از یمن تا عمان در حاشیه­های خلیج فارس، امتداد می­یابدو از قدیم، قسمتی از آن را «دهناء» و قسمت دیگر را، صحرای «احقاف» می­نامیده­اند. احقاف، شنزاری است که بین عمان و حضرموت واقع است.
   صحرای دهناء توسط، صحرای نفود در شمال و حضرموت و مهره در جنوب یمن در غرب و عمان در شرق احاطه شده است. این صحرا، در شمال صحرای ربع­الخالی و احقاف، قسمت غربی صحرای دهناء را تشکیل می­دهد که منطقه وسیعی است، پوشیده از رمل. «وبار» قسمت دیگر از صحرای دهناست این صحرا در گذشته، زمین­هایی حاصلخیز با درختان میوه بسیار بود؛ اما اکنون به صحرا تبدیل شده است.
   در صحرای دهناء نیز که زمین­هایی است، غالبا ً پوشیده از رمل سرخ، تپه­های رملی با ارتفاعات مختلف، مناطق وسیعی از زمین را در برگرفته­اند که با وزش باد، دائماً جابجا می­شوند؛ ریزش کم باران و خشکی بی­حد و حصر آن، مردم ساکن در این منطقه را وادار به کوچ کرده است.
 
کوهها
   از بزرگترین صفات طبیعی در شبه جزیره عربستان، سلسله جبال «سرات» است. قسمت­هایی از این رشته کوه در موازات ساحل غربی، از یمن تا شام کشیده شده و به سلسله کوههای بلاد شام که مشرف به صحرا هستند، متصل می­شود و به واسطه فاصله انداختن بین نجد و تهامه، به حجاز معروف است. بزرگترین قله آن، «دباغ» با ارتفاع 2200 متر است، کوه­های وثر و شیبان نیز، از دیگر کوه­های این رشته کوه­اند که در مکه واقعند؛ قسمت دیگر از رشته کوه سرات، در موازات سواحل جنوب، به شرق شبه جزیره، در عمان رفته و ارتفاعات بلندی را در آنجا تشکیل می­دهد؛ دو قله معروف آن یکی در صنعاست، با ارتفاع 3200 مترو دیگری جبل اخضر است، در عمان به ارتفاع 3050 متر. این کوهها، مانع عبور رطوبت شده و موجبات نزول بارش، بخصوص در قسمت­های شرقی سلسله جبال سرات و یمن را فراهم می­آ ورند.
   شعرای مشهور جاهلی نیز در اشعارشان از بسیاری از این کوهها نام برده­اند، کوه­هایی مثل ابان، تعار، رضوی، عارض، عسیب، مجمیر و ... .
 رودها
   در جزیره­العرب رودهای بزرگ به معنای معروف، وجود ندارد؛ بلکه نهرهای کوچکی وجود دارند که با بارش تشکیل می­شوند.
شعاب
 
شعب به کسر شین، در لغت به معنای راه میان دو کوه، یا شکاف و شیار میان دو کوه یا آبراهه­ای است، درروی زمین که از دو طرف لبه­هایی مشرف برآن دارد(دره تنگ). بواسطه وجود مناطق بلند، در غرب و جنوب شبه جزیرة العرب، شعاب متعددی در این مناطق وجود دارد که به تعدادی ار آنها اشاره می­شود:
 
شعب آل­خنس
  در مکه واقع است، اخنس بن شریق ثقفی بواسطه این تنگه مانع عبور بنی زهره، برای جنگ با پیامبر(ص) در جنگ بدر شد. پیامبر(ص) نیز در روز فتح مکه از همین دره وارد مکه شدند.
 
شعب آل قنفذ
  دره­ای است، در سمت راست منی و محل سکونت حاندان قنفذ بن زهیر؛ امروزه به آن دره که در دامنه غربی کوه معابده و در میان این کوه و صفی السباب واقع است، الشعبه و شعبة­الحرث می­گویند؛ زیرا بزرگان بنی­حرت در آنجا ساکن شدند.
شعب ابی­دبّ: که گورستان قدیمی مردم مکه در آنجا واقع بود.
شعب سلع: دره­ای است، در مدینه که در گذشته به شعب بنی­حرام معروف بود.
شعب العجوز: در حومه مدینه قرار داشته و مقتل کعب بن اشرف یهودی است. شعب ابی­طالب: در ادوار مختلف به نام­های شعب هاشم و شعب علی بن ابیطالب و شعب ابی یوسف نیز معروف بوده است.
   جرار، ثبیر، الرخم، العجوز، حوا(حراء)، احد، عقیق، خوز و ...نیز از دیگر شعاب معروف شبه جزیره عربستان هستد.  
 
در نتیجه چکیده کلام اینکه:
 
جزیرة العرب از نظر جغرافیایی به پنج بخش تقسیم می شود:
1 - حجاز؛ سواحل شرقی دریای سرخ و طبعاً شامل بخشی از ناحیه غربی جزیرةالعرب است که مهم ترین شهرهای آن مکه، مدینه، طائف و جده است.
کلمه حجاز به معنای «مانع» است. این نام بدین دلیل است که رشته کوه «سراة» که از شمال تا جنوب در برابر دریای سرخ کشیده شده، دو قسمت را از یکدیگر جدا کرده که در یک سوی آن نجد و در سوی دیگر تهامه قرار گرفته است. بدین ترتیب، این کوه ها مانعی در میان این دو ناحیه است. در واقع، بخشی از حاشیه شرقی دریای سرخ را که مکه و مدینه در آن قرار دارد، حجاز می نامند.
حجاز چون دیگر نواحی جزیرة العرب، بسیار خشک و کم آب است و تنها در برخی از وادیها، آب های فصلی و یا چاه وجود دارد که از قدیم برخی از قبایل عرب را پیرامون خود گرد آورده است. به همین دلیل در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحیه به عنوان مراکز شهری شناخته می شده است: مکه، طائف، یثرب و خیبر.
2 - تهامه؛ آن بخش از جزیرة العرب است که در جنوب حجاز قرار دارد. حجاز به دو ناحیه غربی و شرقی تقسیم می شود؛ ناحیه شرقی آن، که منطقه ای کوهستانی است «حجاز» نامیده می شود و قسمت غربی آن، دشتی سرازیر به سوی دریای سرخ است «تهامه» نام دارد.
3 - نجد؛ قسمت میانی جزیرة العرب از شمال به جنوب است که در شرق حجاز قرار دارد.
4 - عروض؛ بخش وسیعی از جزیرة العرب را که در ناحیه شرقی آن قرار دارد، اصطلاحاً عروض می نامند. مهم ترین شهرهای منطقه شرقی، شهرهای احساء و قطیف است که مرکز شیعیان عربستان می باشد. در حاشیه شرقی و جنوب شرقی جزیره، کشورهای قطر، بحرین و عمان قرار دارند.
5 - یمن؛ شامل نواحی جنوب جزیرة العرب است که به دو قسمت یمن جنوبی و یمن شمالی تقسیم گردیده و در حال حاضر یک کشور به حساب می آیند.
بدین ترتیب، جزیرة العرب افزون بر آن که از لحاظ جغرافیایی به مناطق مختلف تقسیم می شود، به لحاظ سیاسی، مشتمل بر چندین واحد مستقل سیاسی است. امروزه گسترده ترین و مهم ترین بخش جزیرة العرب را کشور عربستان سعودی تشکیل می دهد.
 
 
(محقق :ستوده –گروه تاریخ اسلام)