تاریخ و اسباب پیدایش علم كلام
اگر مقصود طرح مباحثات كلامی در میان خود مسلمانان و پیدایش فرقه‌های دینی و كلامی است،

مباحث كلامی همزمان با ظهور آیین اسلام در جهان اسلام مطرح گردید.

قول مشهور این است كه علم كلام اسلامی پس از انتشار عقاید و آراء مذاهب و ادیان مختلف در میان مسلمانان از طریق فتوحات اسلامی و گسترش دامنه حكومت اسلامی و اختلاط و آمیزش مسلمانان با پیروان ادیان و مذهب دیگر، پدید آمد تا از عقاید اسلامی دفاع كند و به اشكالات و شبهات اعتقادی پاسخ گوید.
با مراجعه به قرآن، روایات و تاریخ اسلام روشن می‌شود كه بحثهای كلامی از نخستین روزهای ظهور اسلام در شكلی گسترده مطرح بوده است. بخش عظیمی از مباحثات كلامی پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ با بت‌پرستان و اهل كتاب درباره توحید، نبوت و معاد در قرآن كریم بیان شده است. چنان كه بخش عظیم دیگری از آن در كتب و تاریخ ثبت و نقل گردیده است.. یكی از نخستین و مهمترین اختلافات مربوط به مسئله امامت و خلافت است. و پس از آن اختلاف درباره قضاء و قدر، صفات خداوند، ماجرای حكمیت و مانند آن است كه به دنبال این اختلافات فرقه‌های قدریه، مشبِّهه، خوارج و دیگران پدید آمدند.
و اگر مقصود از كلام اسلامی، ظهور مذاهب كلامی دارای اصول و قواعد تعریف شده و روش معین كلامی است، تاریخ و پیدایش آن به اوایل قرن دوم هجری باز می گردد. در این تاریخ مذهب كلامی معتزله پدید آمد كه دارای اصول و روش ویژه و روش كلامی است.

عصر رونق علم كلام

مذهب امامیه بر مذهب معتزله تقدم دارد، زیرا اصول و روش كلام امامیه از امام علی ـ علیه السّلام ـ و دیگر امامان شیعه الهام گرفته است و بدین جهت می‌توان تاریخ آن را عصر امام علی ـ علیه السّلام‌ـ دانست. در هر حال قرن دون هجری را می‌توان عصر رونق یافتن علم كلام و عصر تطور در روش بحثهای كلامی خصوصاً در میان اهل سنت دانست..
در عصر رسالت از فرق و مذاهب مختلف كلامی خبری نبود، زیرا رأی و نظر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ رأی فصل بود و در برابر او به رأی و نظر كسی اعتنا نمی‌شد، چنانكه در عصر خلفا نیز امام علی ـ علیه السّلام ـ از جنبه علمی مورد قبول همگان بود و به همین جهت جز در مسئله امامت و حكمیت اختلاف دیگری به عنوان فرقه‌های كلامی پدید نیامد.

فرق و مذهب كلامی از دوره سوم (عصر امویان) پدید آمد، زیرا در نتیجه مخالفت‌های عداوت آمیز بنی‌امیه با اهل‌بیت پیامبر، رابطه مردم با آنان قطع گردید و رأی و نظر آنان به عنوان رأی فصل پذیرفته نمی‌شد.

علم كلام از آغاز تا اواخر قرن اوّل هجری (ظهور معتزله) شكل گفتاری داشت و از این دوره شكل تدوین و نوشتار به خود گرفت.

 پرسش‌های كلامی دوره دوم (از رحلت پیامبر تا شهادت امام علی) نسبت به دوره اوّل‌، افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد كه دو عامل عمده داشت:

الف. فراهم شدن زمینه تفكر و تأمل در مفاهیم دینی.

ب. آمیزش و ارتباط مسلمانان با فرهنگ‌ها و عقاید مختلف در نتیجه فتوحات اسلامی.

فرضیه آنان كه پیدایش علم كلام اسلامی را پس از عصر ترجمه و تحت تأثیر اندیشه‌های فلسفی می‌دانند نادرست است، زیرا علم كلام حتی به صورت عقاید و مذاهب كلامی قبل از آن پدید آمده بود.

 مهمترین عوامل پیدایش كلام اسلامی، عوامل داخل بوده، و از عوامل خارجی آنچه در پیدایش یا تحول كلام اسلامی تأثیر داشته، همانا ارتباط مسلمانان با ملل و نحل مختلف بوده است.

حوادث اجتماعی نقش مؤثری در پیدایش مباحث كلامی داشته است، چنانچه تحویل قبله، موجب طرح بحث نسخ گردید، و ماجرای حكمیت، منشأ پیدایش فرقه خوارج و طرح اندیشه كفر فاسق شد.

 

(اخذازکتاب عقاید استدلالی علی ربانی گلپایگانی )

 

جمع آوری توسط: فاطمه ایزدشناس ارشد تاریخ اسلام معصومیه قم