اتاق فکر

علم تاریخ مختص به یک دوره ی خاص نیست بلکه قبل از اسلام نیز بوده است وکسی نمی تواند مدعی این باشد که از تمدن دیکری مثلا یونان گرفته شده است.

مهمترین انگیزه ی مسلمانان از تاریخ نگاری و تاریخ آموزی، آموزه های قرآن و حدیث بود.

آغاز پیدایش دانش تاریخ  و تاریخ نگاری نزد اعراب، ظهور اسلام بود.

مسلمانان در مطالعات تاریخی خود از آموزه های قرآن و حدیث بهره جستند :

نخست به موضوع سیره و مغازی پیامبر پرداختند سپس به موضوعات دیگر.

نخستین مورخ : ابو مخنف؛ مؤلف تاریخ های تک موضوعی که در تاریخ طبری در بخشی از آن آمده است.

نخسین سیره نویس ابو اسحاق بود که بخشی از این سیره در کتاب تاریخ طبری و سیره ی ابن هشام موجود است.

کتاب المغازی درباره ی جنگ های پیامبر که توسط واقدی نوشته شده است.

شاگرد واقدی ابن سعد، کتاب طبقات را که مشتمل بر شرح احوال پیامبر، صحابه و تابعین است، نگاشته است.

1.سده ی 3 :

الف. بلاذری : فتوح البلدان و انساب الاشراف

ب. نیمه ی دوم قرن دوم هجری، طبری : تاریخ الامم و الرسل والملوک

2. سده ی 5 :

الف.ابن مسکویه مؤلف تجارب الامم

ب.عتبی مؤلف تاریخ یمینی(سلسله غزنوی)

ج.خطیب یغدادی مؤلف تاریخ بغداد

3.سده ی 6 :

الف. اسامة بن منقذ نویسنده ی کتاب الاعتبار در باره ی شرح حال افراد

ب. عماد الدین اصفهانی مؤلف نصرة الفترة درباره ی تاریخ سلجوقیان

4.سده ی 7 :

الف. ابن کثیر ؛ الکامل فی التاریخ و اسدالغابة

ب. ابن خلکان ؛ رساله ی مهم وفیات الاعیان که تذکره رجال و تاریخ ادب است.

5.سده ی 8 :

الف. ابن ابی زرع نویسنده ی کتاب روض القرطاس در باب تاریخ مغرب

ب. ابو الفداء ؛ المختصر فی اخبار البشر

6. سده ی 9 :

الف. تقی الدین فارسی ؛ تاریخ مکه

ب. مقریزی ؛ الخطط و الآثار درباره تاریخ و جغرافیای مصر

7. سده ی 11 :

مقری ؛ نفح الطیب در تاریخ اسپانیا

همزمان با دوره ی تاریخ نگاری عربی، تاریخ نگاری به زبان فارسی هم بوده است. نویسندگان فارسی زبان کتب متعددی در باب تاریخ نگاشته اند و یا از عربی به فارسی ترجمه نموده اند. مانند تاریخ بلعمی نوشته ابو علی بلعمی و پس از آن زین الاخبار از گردیزی در نیمه اول سده ی 5.

مهمترین دوره تاریخ نگاری در ایران به زبان فارسی ؛ دوره ی مغول (سده ی 7 به بعد)

مهمترین کتب تاریخی در این دوره :

1. تاریخ جهانگشای جوینی ؛ عطاملک جوینی

2. طبقات ناصری ؛ عثمان بن محمد جوزجانی

3. نظام التواریخ ؛ عبدالله بن عمر بیضاوی

4. جامع التواریخ ؛ رشیدالدین فضل الله همدانی

5. تاریخ بناکتی ؛ فخرالدین بناکتی

6. تاریخ گزیده ؛ حمد الله مستوفی

7. مجمع الانساب ؛ محمد بن علی شبانکاره ای

8. تجزیة الامصار یا تاریخ وصاف ؛ شرف الدین عبدالله وصاف شیرازی

مجد و عظمت تاریخ نگاری به زبان فارسی ؛ دوره ی تیموری و ترکمانان

آثار این دوره :

1.مجمع التواریخ السلطانیه ؛ حافظ آبرو

2. ظفرنامه ؛ شرف الدین علی یزدی

3. روضة الصفا ؛ میر خواند

4. تاریخ حبیب السیر ؛ خواند میر

 تحول مهم تاریخ نگاری به زبان فارسی ؛ استقرار دولت صفوی بر اساس تفکر شیعی

مهمترین کتب تاریخی :

1.صفوة الصفا ؛ ابن بزاز

2. تاریخ عالم آرای عباسی ؛ اسکندر بیک منشی ترکمانی

3. لب التواریخ ؛ یحیی بن عبداللطیف

4. تاریخ جهان آرا ؛ قاضی احمد غفاری

بخش مهمی از تاریخ نگاران، اصلی ترین موضوع تاریخ نگاری را حکومت پادشاهان صفوی می دانند.

آثار تألیف شده در این زمینه ؛ جواهر الاخبار ؛ بوداق منشی قزوینی

سنت تاریخ نگاری صفوی با گرایش شیعی ؛ در دوره افشاریه و زندیه

مورخان دوره ی نادری : میرزا مهدی خان استر آبادی که منشی مخصوص نادر شاه بود ؛ دره ی نادره و جهان گشای نادری

مورخان دوره ی زندیه :

1.ابوالحسن گلستانه صاحب مجمل التواریخ

2.میرزا محمد کلانتر مؤلف روزنامه میرزا محمد کلانتر

3. میرزا صادق موسوی اصفهانی مؤلف تاریخ گیتی گشا

دوره ی قاجار حادثه ای رخ داد که تاریخ نگاری به دو دوره تقسیم شد :

1.پیش از آشنایی ایرانیان با علوم جدید ؛ تاریخ نگاری این دوره همانند سبک وسیاق دوره صفویه و زندیه بود که قسمتی از تاریخ قاجار را بیان می نمود.

2. این دوره، زمان آشنایی ایرانیان با روش جدید تألیف تاریخ اروپایی است.

این دوره به دلیل شکست ایران از روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است.

مورخان دوره ی اول قاجاری :

1.تاریخ محمدی و تاریخ ذوالقرنین ؛ میرزا فضل الله خاوری شیرازی

2.مآثر سلطانی ؛ عبدالرزاق مفتون دنبلی

3.تاریخ عضدی ؛ عضدالدوله سلطان احمد میرزا

4.ناسخ التواریخ ؛ محمد تقی سپهر

در دوره دوم قاجاری، ترجمه کتب اروپایی به فارسی را داریم :

1.انحطاط و زوال امپراطوری ؛ ادوارد گیبون

2.سرجان ملکم ؛ تاریخ ایران به انگلیسی تألیف و سپس به فارسی برگردانده شد.

مورخان به لحاظ رونق تاریخ نگاری، از سبک و سیاق متعددی در آثارشان بهره جستند و آثار ایشان را می توان به چندین دسته تقسیم نمود :

1.تاریخ نگاری خبر ؛ در موضوعات مختلف مانند حدیث، قصه، مقتل، سیره و مغازی

2. وقایع نگاری ؛ تدوین رویدادها و حوادث بر اساس نظم و ترتیب تاریخی به صورت یکپارچه

3. ذیل نویسی و مختصر نویسی ؛ نوشتن ذیل و تکمله هایی بر آثار تاریخی گذشتگان

4 تاریخ نگاری عمومی ؛ ذکر وقایع ممالک اسلامی بدون دخالت عناصر قومی و جغرافیایی و مانند آن به روش تقویمی و سال شمار

5. تاریخ نگاری بر اساس نسب شناسی ؛ ذکر حوادث تاریخی بر اساس شجره شناسی  و پیوند آن با قبایل و طوائف که پیشینه آن به دوره جاهلی باز می گردد.

6. تاریخ نگاری به سیاق طبقات ؛ کهن ترین روش تاریخ نگاری در میان مسلمانان بوده است. شرح حال بزرگان دینی و علمی و سیاسی هر دوره به ترتیب زمانی.

7. سرگذشت نامه ها ؛ تدوین کتبی پیرامون سرگذشت خلفا، فرمانروایان و دانشمندان است. این شیوه تحت تأثیر سیره های تألیف شده درباره پیامبر پدید آمد.

8. سده نامه ها ؛ از سده هفتم متداول شد. سرگذشت رجال در یک سده ی مشخص به شیوه ی عام و الفبایی.

9. تاریخ نگاری محلی ؛ ذکر رویدادهای تاریخی یک سرزمین یا شهر بر اساس تقویم نگاری تاریخی و سال شماری.

10. تاریخ نگاری دودمانی ؛ تألیف کتب بر محور دوره حکمرانان. این روش از شیوه تاریخ نگاری ایرانیان قبل از اسلام اقتباس شده است.

نویسنده: سکینه قاضی خانی -ارشد تاریخ اسلام معصومیه قم